A viaxe de Gagarin

Dúas viaxes en avión e as consecuentes esperas aeroportuarias foron suficientes para dar conta da nova novela de Agustín Fernández Paz, A viaxe de Gagarin, da que saio convencido non só de que é a mellor e máis emocionante das súas senón coa sensación de que representa un claro final de etapa, o peche dunha serie que repousa na revisión crítica dun pasado do que quedan demasiadas feridas por tratar. Esa liña, explorada entre outras en Noite de voraces sombras e Non hai noite tan longa, da que hai aquí tantos ecos, culmina agora nesta opera summa que emprega a fórmula do relato de iniciación -o clásico coming on age- para tecer un apaixonante retrato da España franquista (e sobre todo da España antifranquista), nun arco temporal definido por dous fitos da carreira espacial, a saída ao espacio de Yuri Gagarin e a chegada de Aldrin e Armstrong á Lúa.

O protagonista da novela, Miguel Mendiguren, é un adolescente de sesenta anos. O 12 de abril de 2011, mentres acompaña a nai no hospital na espera da morte inevitábel, Miguel dá en rememorar o abraio que cincuenta anos atrás, sendo un neno, vivira coa viaxe histórica de Gagarin. É unha oportunidade para tirar do fío dos recordos, os que a súa nai xa non ten, sepultados pola agonía da enfermidade; os que el mesmo foi enterrando con padexadas de desencanto e conformismo. Os recordos da mocidade na Coruña, onde foran residir os pais para facerse cargo dunha libraría e unha imprenta, a máscara perfecta para agachar a súa loita clandestina contra a ditadura. Leonardo e Celia fanse donos do libro polo seu heroísmo cotiá, o de todos os que entenderon a necesidade da desobediencia e antepuxeron o desexo da liberdade ao medo. Un medo real, diario, encarnado nas diversas ferramentas de que dispuña o réxime para exercer a barbarie: a Brigada Política Social e os tribunais de inxustiza dedicados a soster a “orde pública”, eufemismo hipócrita para disimular a vontade de exterminar calquera xesto de oposición ao réxime, por mínimo que fose.

A formación vital de Miguel, máis alá da escolar, pasa pois polo descubrimento da realidade do país e o xeito en que os seus pais, modelo de dignidade, lle fan fronte. A súa fascinación pola conquista do espacio é a mesma que comparten millóns de mozos naquel tempo, mais inevitabelmente adquire valores singulares dende un recuncho da Terra abafado pola represión. O prodixio da tecnoloxía non só nos permite cruzar a atmosfera; o desenvolvemento tamén chega aos fogares en forma de frigoríficos, lavadoras e televisións. É un cambio de era, mais o soño dun tempo novo aínda ha de convivir co pesadelo dun presente que aconsella intelixencia e precaución. Camiño de se facer adulto, Miguel descubrirá o amor, un amor que o marcará para sempre, fonte ao mesmo tempo da máis grande das felicidades e dos remorsos da traizón.

Coma sempre na escrita do autor detéctase o exhaustivo traballo de documentación -que desvela en parte nun blog específico- e o esforzo por armar unha estrutura sólida, mais o resultado acaba por ser superior ao doutros libros por conseguir iso tan difícil que é “o ton xusto”, a voz narrativa axeitada. Se de algo peca Agustín é de caer ás veces en certo didactismo, en darlle demasiadas explicacións ao lector, en procurar un nivel de detalle excesivo. A Agustín pode gustarlle aclararnos que a un personaxe lle entra a fame cando cae a noite e prepara un prato con lascas de xamón e queixo para cear, sen que o lector teña necesidade de saber tanto. Parece sentir pánico a “deixar abandonado ao lector”, en particular o lector xuvenil, e iso, na miña opinión, manca en ocasións a súa prosa. Eses vicios están ausentes n'A viaxe de Gagarin, unha novela sen “lascas de xamón” que deixa deliberadamente moitos flocos abertos. Unha novela sobre a transmisión da memoria que remata dúas veces e que nos concede co seu segundo final, As confesións de Luísa e os segredos de Euclides, o aloumiño esperanzador da redención a maneira de colofón brillante e xeneroso.

Martin Pawley