Os froitos da Oliveira

Dende hai uns anos cada vez que se achega o 11 de decembro recibo un convite para escribir sobre Manoel de Oliveira coa escusa de que acaba de sumar un ano máis á súa dilatada vida. Recibo unhas indicacións de se podía facer un resumo da súa vida e obra, e eu sorrío polo titánico da tarefa.

Até este ano sempre avogaba por un texto divulgativo, mestura entre a crítica e a historiografía do cinema, mais cada vez tiña que condensar máis a información. O propósito era sempre dar unha mellor imaxe do director, case rozando a haxiografía, mais resulta esgotador sinalar un percorrido biográfico tan extenso, as peculiaridades de cada etapa que conforman a súa biografía, as distintas sociedades que lle serviron de contexto, todas as valoracións teóricas, etc.

Este ano teño o propósito de facer algo diferente: dar conta da miña vinculación con Oliveira. O título deste escrito pode inducir confusión pois non vou falar dos filmes e tampouco dos posíbeis discípulos de Don Manoel, senón que falarei, case a modo de confesión, de todos os froitos que eu recibín del.

O meu primeiro contacto con Manoel de Oliveira foi durante a miña adolescencia cinéfila, cando descubrín na Guarda que un famoso director de cinema portugués estudara no Colexio Xesuíta da Pasaxe. Puiden ver algún filme na televisión, concretamente o Aniki-Bobó (1941), con moita dificultade debido á agonía da sinal da RTP. Un colega das Neves, sen o Santa Trega mediante, gravara unha chea de filmes portugueses, entre eles o Acto de Primavera (1963). Así descubrín o filme fulcral da súa filmografía.

A primeira vez que vin a Oliveira foi en Coimbra durante a filmación de Palabra e Utopia (2000) diante da fachada da Sé. Alí estaba un vello con chapeu, co visor na man, que tan pronto subía unha escaleira como estaba estirado no chan. Esa imaxe chocante perdurou na miña retina mentres aproveitaba aquela estancia para ver case toda a obra de Oliveira grazas ao profesor Fausto Cruchinho.

A miña curiosidade foi en aumento e pescudei máis datos sobre o “vellote” (termo cariñoso que emprego cos meus achegados sabedores da miña admiración e respecto). Unhas calidades que compartín e fomentei co profesor José María Folgar, con quen intercambiei películas e publicacións para unha tese de licenciatura sobre os lugares comúns entre Oliveira e eu en Viagem ao Princípio do Mundo (1995).

Nesa altura comezamos a madurar a idea de facerlle unha homenaxe dende Galicia. Nun principio sopesamos a posibilidade de que puidera filmar algo moito mais extenso do episodio dedicado en Le soulier de satim (1985) co apoio do Xacobeo. Fomos quen de mover a curiosidade da TVG mais Oliveira moi educadamente declinou a oferta porque xa naquela altura dicía que non lle chegaba a vida para filmar todos os proxectos que lle andaban pola cabeza.

Para sempre quedarán gravadas as dúas visitas que lle fixemos a súa casa, nunha das torres de pisos, no Monte das Formigas, dende onde se ve todo escenario do seu primeiro filme na época silente: Douro, Faina Fluvial (1931). Nas paredes estaban penduradas fotografías e debuxos que vira antes en libros monográficos. O máis sorprendente foi poder falar con el, pois é un conversador fascinante que demostra a súa formación autodidacta ao carón do gran José Régio. Visiteino unha vez máis na rodaxe d'O Quinto Imperio (2004) na cidade de Tomaz e comenteille que as lampreas non eran tan boas como as que collía o meu pai no Miño. Sorriu.

Grazas ao apoio de Jaime Pena e do CGAI organizouse por fin unha homenaxe en Galicia: unha retrospectiva completa da súa obra. E co apoio do Concello de Santiago se lle concedeu o Premio Cineuropa de 2004. O evento quedou rexistrado nunha publicación na que colaborou a Universidade de Santiago. Mais para min o verdadeiro agasallo foi convivir con Oliveira eses días e ter a honra de amosarlle a cidade. Aínda lembro con asombro como gabeou polas molduras da Porta dos Carros, como pediu unha tortilla española para recordar a súa infancia e posteriormente xabaril, a axilidade coa que subiu as escadas da Facultade de Historia até a terraza, como se fotografou na Ruela da Oliveira, como se ría coas miñas chanzas cando lle explicaba a microhistoria do interior da catedral…

Oliveira visitou mais veces Galicia, O Carballiño, A Coruña… mais nesa primeira visita había unha especie de segredo ou de intencións ocultas pola miña parte. Unha especie de misión para revelar a Galicia a presenza dunha figura e obra capital na Historia do Cinema. Pola miña banda había un desexo de acoller a Oliveira como galego, ou galego-portugués, ou como fora, para que algo del fose noso.

Eu soñaba con encontros que tivera con Manoel Antonio de pequeno cando o paquebote Candeira atracaba no cais fronte ao Colexio da Pasaxe. Tamén ficcionaba con que a achega de bois que sae en Acto de Primavera fora rodada en Galicia porque a PIDE prohibira a rodaxe en Chaves. Ou que sinxelamente os cineastas galegos o tiveran como referente de maneira de facer as cousas, con paixón e coherencia. Mais nada foi como o imaxinei.

Despois deste desengano fun afastándome de el, mais era imposíbel rachar de todo. Cada vez que lía sobre cinema e vía filmes saltábame de cando en vez a afirmación de que iso xa o facía Oliveira. Era como ter na miña cabeza unha especie de manuscrito segredo que contiña a esencia do cinema. Nesa altura decateime de que eu estaba encargado de reproducir ese legado, de dar a coñecer eses froitos.

Hai un ano veume outra vez o seu nome, cando asomou unha nova oliveira de modo impoñente na enorme pantalla do Jovellanos de Xixón, durante a proxección de Todos vós sodes capitáns, de Oliver Laxe. Foi unha estraña asociación vehicular, unha especie de conexión umbilical entre a eterna sabedoría cinematográfica de Manoel de Oliveira e o risco vital do novo director galego. Unha conexión de emblemas e de xeitos de mirar que remitía a árbore coa que comeza Non ou a Vã Gloria de Mandar (1992). Nesa altura tiven a constatación de que os “froitos” da Oliveira caeran tamén na beira galega.

Xurxo González

Excerto do Aniki in da House, filme de Tiago Pereira, que documenta o processo criativo de um espectáculo transdisciplinar que acrescenta de forma encantadora uma perspectiva contemporânea ao filme Aniki-bóbó, realizado por Manoel de Oliveira em 1942. Para além disso, Tiago Pereira mergulha na cidade do Porto do século XXI, criando um diálogo singular entre o passado e presente, e descobre o impacto que o filme do célebre realizador tem ainda hoje nesta cidade ao verificar a tendência de alguns portuenses se apropriarem, num inesperado fenómeno de identificação, das personagens principais do mítico filme de Manoel de Oliveira.