Rumores de guerra

All Quiet on the Western Front (Lewis Milestone, 1930)

No inicio da obra mestra de Ernst Lubitsch Broken Lullaby (1931), o francés Paul Renard (Philips Holmes) solicita axuda, desesperado, nunha igrexa. “Eu non nacín para ser un criminal. Era músico, tocaba o violín nunha orquestra. Era moi feliz. Toda a miña vida estaba dedicada á música. Quería traer felicidade a este mundo, e o que trouxen é morte”. Un flashback reconstrúe o feito que o atormenta, como matou un alemán na Primeira Guerra Mundial. Paul recita con verbas asépticas o recordo da súa existencia burocrática: Walter Horderlin, 22 anos, Falsburg, Baden, rúa Berg, número 64. Mais esa memoria agacha un home, “the man I killed”, o home que matei. Un sacerdote explícalle que non cometeu crime ningún, que o único que fixo foi cumprir co seu deber. “Un deber, matar?”, responde. “É esta a única resposta que me dan na casa de Deus? Vin aquí para recibir paz e vostede non ma deu”. 

Broken Lullaby é un emocionante relato sobre a culpa e a expiación, tamén sobre o improdutivo rancor que se pode perpetuar xeración após xeración para alentar máis sufrimento. Son varios os filmes de Hollywood que recordaron a dor da Grande Guerra nun tempo en que se empezaba a cociñar unha guerra aínda maior. Un fito do antibelicismo é a primeira adaptación da novela de Erich Maria Remarque All Quiet on the Western Front (1930), gañadora do Oscar á mellor película e á mellor dirección (Lewis Milestone) na terceira edición dos premios. Ao comezo, un profesor alemán arenga o alumnado para que se aliste en masa. “Son as súas nais tan débiles que non poden enviar un fillo a defender a terra que lle deu nacemento?”, afirma, para logo engadir con noxento cinismo se acaso é malo para un rapaz adquirir un pouco de experiencia. Para honrar as baixas, se as houber, fica o verso de Horacio Dulce et decorum est pro patria mori, é doce e digno morrer pola patria, unha frase que adoitan repetir os que menos se prestan a exercela. Cando remata o seu discurso, a mocidade presente na escola érguese entusiasmada, disposta para a loita e a suposta gloria que esta trae. Desfilan polo espazo ao ritmo do Die Wacht am Rhein e lanzan papeis ao aire. A escena remata coa sala baleira: as aulas remataron, a barbarie imponse sobre o coñecemento.

A guerra nunca é outra cousa que miseria e fame, un masacre de xente que non se coñece para beneficio de xente que si se coñece mais non se mata, dixo Paul Valéry. Nun momento de descanso, varios soldados conversan. “Como comezan unha guerra?”, pregunta un, xa que a causa sempre parece estar fóra. “Ben, un país ofende outro”, explica alguén. “E como é iso? Queres dicir que unha montaña na Alemaña se enfada cun campo de Francia?”. A resposta é obvia: non, claro, é unha xente a que ofende outra. “Oh, se iso é todo”, retruca o anterior, “eu non tiña que estar aquí, en absoluto. Non me sinto ofendido”. Outro home di que non quere disparar ningún inglés, que nunca vira un até chegar ao campo de batalla e seguro que eles tamén nunca viran un alemán. O protagonista, Paul Bäumer (Lew Ayres), regresa máis tarde a casa de permiso para constatar que, a moitos quilómetros das balas, hai unha sociedade enganada pola propaganda que cre que a vitoria está próxima e que os soldados -recrutas cada vez máis mozos- mesmo reciben comida decente. De visita na súa escola, o profesor do principio pídelle que lle transmita os alumnos a fantasía do orgullo bélico, mais o que lles conta é ben diferente: “Vivimos nas trincheiras, loitamos. Tentamos que non nos maten, mais ás veces acontece. Iso é todo”. Oponse ás mentiras do seu vello mestre coa convicción, aprendida a forza de bombas, de que son millóns os que están a morrer inutilmente polas súas patrias. No xustamente célebre final do filme, Paul está de volta na fronte e sorrí ao observar unha bolboreta fóra da trincheira. Érguese lixeiramente sobre os sacos de area para apañala coa man, mais ao facelo fica ao alcance dun francotirador que o executa dun disparo. Un final austero e, por esa razón, efectivo e desolador. O mesmo ano, no bando alemán G. W. Pabst realizou a excepcional e arrepiante Westfront 18, outro relato dos desastres da contenda que conclúe cun revelador Ende?!, “Fin?!”, cos inquietantes signos que nos convidan a reflexionar sobre se en efecto o monstro da violencia xa rematou. Agora que se pon de novo en marcha a maquinaria económica da morte, agora que o regreso do fascismo nos sitúa outra vez diante do espello dos anos 30, é útil revisarmos as mellores advertencias que o cinema nos deu daquela.

Martin Pawley. Artigo publicado orixinalmente no Nós Diario o 15 de marzo de 2025, sábado. O artigo pode lerse en español no sitio web de Roger Koza "Con los ojos abiertos".